Langs de Oudeschans stonden mensen stil. Ze wezen, hielden hun adem in. Want daar, boven het donkere water, zweefden vrouwen. Lang, wit, doorschijnend. Hun gewaden leken te dansen op de wind, hun gezichten ongrijpbaar. Amsterdammers vreesden dat het doden waren die terugkeerden naar de stad.
Een moeder greep haar kind vast. Een man trok zijn hoed af. Op de bruggen en langs de kade verdrongen zich tientallen mensen om het schouwspel te zien. Sommigen meenden stemmen te horen, anderen beweerden dat de schimmen over het water gleden. Binnen een uur had de halve stad gehoord van de geesten aan de Oudeschans.
Bovennatuurlijk
In de 19e eeuw hing er in Amsterdam, en eigenlijk heel Europa, een zekere honger naar het bovennatuurlijke. Het was de tijd van magnetisme, spiritisme en nachtwandelingen langs kerkhoven. De stad was nog donker, slecht verlicht, en het flakkerende gaslicht wierp grillige schaduwen die elke voorbijganger konden veranderen in iets vreemds.
Natuurwetenschap
Tegelijkertijd bloeide de natuurwetenschap. Nieuwe instrumenten zoals microscopen, telescopen en vooral optische apparaten trokken nieuwsgierigen naar tentoonstellingen. Licht was niet langer alleen een natuurverschijnsel, maar ook een bron van spektakel. De wetenschap was opwindend, maar tegelijkertijd iets wat men nog niet helemaal begreep.
Oktoberwonder
Mensen bezochten overdag natuurkundige demonstraties waar met elektriciteit en lenzen werd geëxperimenteerd en dezelfde avond konden ze luisteren naar volksvertellingen over dwaallichten, geesten en voorbodes van rampspoed. En daar, precies op het kruispunt van bijgeloof en technologie, voltrok zich dat oktoberwonder op de Oudeschans.
Schimmen op het water
Op 8 oktober 1833, kort na zonsondergang, verschenen de eerste schimmen. Ze bewogen langzaam langs de gevels. Soms leken ze over het water te glijden, soms verdwenen ze plotseling om verderop weer te verschijnen. De volgende avond gebeurde het opnieuw.
Einde der tijden
De Oudeschans was destijds een belangrijke doorgang. Schepen kwamen er binnen vanuit het IJ, bewoners liepen er dagelijks langs. Die avond stonden mensen opeengepakt op de brug, ramen gingen open. En wie niet durfde te kijken, luisterde naar de kreten van verbazing vanaf de straat. De politie durfde niet in te grijpen. Wat valt er überhaupt te doen tegen spoken? Sommige Amsterdammers dachten dat de hemel een teken gaf, dat de doden onrustig waren, dat de gaslantaarns zelf duivelse krachten hadden. In kroegen op de Nieuwmarkt klonken discussies over het einde der tijden.
Verveelde studenten
Pas later werd duidelijk wat er werkelijk was gebeurd, de avonden van 8 en 9 oktober. De verschijningen waren geen hemels teken, geen dolende zielen, maar het werk van een paar studenten. Zij hadden zich verveeld en geëxperimenteerd met een nieuwe uitvinding, de toverlantaarn.
Lichtshow
Met behulp van glasplaatjes, licht en lenzen projecteerden ze vanaf een zolder of pakhuis langs de gracht afbeeldingen van vrouwenfiguren op de vochtige lucht boven het water. De mist fungeerde als scherm, het gaslicht versterkte de illusie, en de kou maakte de lucht dik genoeg om de beelden te laten zweven. De studenten creëerden, waarschijnlijk zonder het te beseffen, een van de eerste stedelijke ‘lichtshows’ van Nederland. De geesten waren niet bovennatuurlijk, maar optisch.
Wetenschap en bijgeloof
Het tafereel is vastgelegd op een prent met de titel ‘Gezicht van de Geeste verschijning op de Oude Schans den 8 en 9 Oct.r 1833 te Amsterdam’. We zien toeschouwers op de brug, mannen met hoeden en vrouwen met omslagdoeken die in ontzetting omhoogkijken. Tegen de gevels en boven het water bewegen de witte schimmen die de stad 2 avonden lang in hun greep hielden. De maker van de prent, Hartog Abrahams Swaluw, tekende het tafereel met bijna journalistieke precisie. Het moment waarop wetenschap en bijgeloof elkaar in Amsterdam ontmoetten.
De Collectie
De collectie van het Rijksmuseum bestaat uit meer dan een miljoen kunstwerken, publicaties en bezoekersverhalen. En u kunt de collectie niet alleen in het museum, maar ook online bewonderen. In de rubriek De Collectie pikken wij telkens een Amsterdams schilderij, prent of tekening uit de collectie van het Rijksmuseum, en geven we daar context bij. Dit keer Gezicht van de Geeste verschijning op de Oude Schans den 8 en 9 Oct.r 1833 te Amsterdam door Hartog Abrahams Swaluw.
Beeld: Stadsarchief Amsterdam en Rijksmuseum
